रासायनिक अभिक्रिया | Chemical Reactions

अभिक्रियाकारके (Reactant): रासायनिक अभिक्रियेवेळी ज्या पदार्थामध्ये रासायनिक बदल घडून येतो, त्यांना अभिक्रियाकारके म्हणतात.

अभिक्रियाकारके नेहमी रासायनिक समीकरणाच्या डाव्या बाजूला असतात.

उत्पादिते (Products): अभिक्रियाकारकांपासून रासायनिक अभिक्रियेनंतर तयार झालेले उत्पादन उजव्या बाजूस.

रासायनिक अभिक्रियांचे प्रकार | Types of Chemical Reactions:

1. संयोग अभिक्रिया | Combination Reaction:

   दोन किंवा अधिक मूलद्रव्ये किंवा संयुगे यांपासून एकच उत्पादित मिळते

H2O + CO2 = H2CO3 (कार्बोलिक आम्ल)

2. उष्माग्राही अभिक्रिया | Endothermic Reaction:

यात द्रावणाचे तापमान घटते.

KNO3 + H2O + उष्णता = KNO3 (द्रावण) (पोटाशियम नायट्रेट)

3. उष्मादायी अभिक्रिया | Exothermic Reaction:

यात द्रावणाचे तापामान वाढते.

सोडीयम हायड्रॉक्साइड (NaOH) पाण्यात विरघळताना उष्णता मुक्त होते.

2K + 2H2O = 2KOH + H2 + उष्णता

2Na + 2H2O = 2NaOH + H2 + उष्णता

4. औष्णिक अपघटण अभिक्रिया | Decomposition Reaction:

या अभिक्रिया घडून येण्यासाठी उष्णता पुरवावी लागते.

पुडिंग करताना ब्राऊन शुगरला (C12H22O11) उष्णता द्यावी लागते.

औद्योगिक पातळीवर सिमेंटचे उत्पादन करताना कॅल्शियम कार्बोनेटचे 10000 C पेक्षा अधिक तापमानास अपघटण केले जाते.

5. विस्थापन अभिक्रिया | Displacement Reaction:

या अभिक्रियेत संयुगातील अधिक क्रियाशील मूलद्रव्य कमी क्रियाशील मूलद्रव्यास बाजूला विस्थापित करते.

CuSO4 द्रावणात जस्ताची पट्टी (Zn) बुडवल्यास जस्त अधिक क्रियाशील असल्याने ते तांब्याला विस्थापित करते.

CuSO4 + Zn = ZnSO4 + Cu

यात कॉपर सल्फेट चा निळा रंग नष्ट होऊन रंगहीन द्रावण तयार होते, ज्याच्या बुडाला कॉपरचा लाल थर जमा होतो.

6. दुहेरी विस्थापन सअभिक्रिया | Double Displacement:

दोन भिन्न विद्युत अपघटनींची द्रावणे एकत्र केल्यास दोन्ही विद्युत अपघटनींतील आयनांमध्ये कधी कधी अन्योन्य क्रिया होते आणि अद्रावणीय स्थायू तयार होतो, त्या क्रियेस ‘अवक्षेपण’ असे म्हणतात.

उदा. सोडीयम क्लोराईड व सिल्वर नायट्रेट यांच्या अभिक्रियेतून सिल्वर क्लोराईडचा पांढरा अवक्षेप तयार होतो.

Na+ + Cl + Ag+ + NO3 = AgCl (पांढरा अवक्षेप) + Na+ + NO3

ऑक्सिडिकरण आणि क्षपण | Oxidation and Reduction:

ऑक्सिडिकरण: ज्या रासायनिक अभिक्रियेत अभिसक्रियाकारक ऑक्सिजन स्वीकारतो आणि त्या अभिक्रियाकारकाचे ऑक्साइड तयार होते त्या अभिक्रियेस ‘ऑक्सिडिकरण’ म्हणतात. ऑक्सिडिकरण ही इलेक्ट्रॉन देण्याची अभिक्रिया आहे. ऑक्सिडिकरण कॅथोडवर घडून येते.

या अभिक्रियेत अभिक्रियाकारकातून (H2) विस्थापित होतो.

Al चे O2 मध्ये ज्वलन केल्यास अॅल्युमिनियम ऑक्साइड (अॅल्युमिना) Al2O3 तयार होते.

4Al + 3O2 = 2Al2O3 (अॅल्युमिना)

ऑक्सिडिकारक: ज्या मूलद्रव्यामुळे ऑक्सिडेशन होते व त्याचवेळी स्वतःचे क्षपण होते, त्यास ऑक्सिडिकारक असे म्हणतात. ऑक्सिडिकारक ऑक्सिजन अणू किंवा आधातु मूलद्रव्य देतो.

क्षपण: ज्या अभिक्रियेत अभिक्रियाकारके हायड्रोजन (H2) प्राप्त करतात व त्याचवेळी ऑक्सिजन (O2) विस्थापित करतात, त्या अभिक्रियेस क्षपण म्हणतात. म्हणजेच क्षपण ही क्रिया हायड्रोजनमुळे घडून येते. क्षपण ही इलेक्ट्रॉन्स घेण्याची क्रिया आहे. क्षपणाची क्रिया अॅनोडवर घडून येते.

उदा. कार्बन व हायड्रोजन यांच्या संयोगातून मिथेन CH4 तयार होतो.

सूर्यप्रकाशात ओझोनचे O3 क्षपण होऊन O मुक्त होतो.

क्षपणक: ज्या मूलद्रव्यामुळे क्षपण होते आणि त्याचवेळी त्याचे स्वतःचे ऑक्सिडेशन होते त्याला क्षपणक असे म्हणतात. क्षपणक हायड्रोजन अणू किंवा धातू मूलद्रव्य मिळवतो. ऑक्साइड्सचे चार प्रकार (आम्लधर्मी, अलकधर्मी, उभयधर्मी आणि उदासीन)

Zinc Oxide (ZnO) हे उभयधर्मी ऑक्साइड आहे. (आम्लधर्मी+अल्कधर्मी)

जे ऑक्साइड पाण्यात विरघळल्याने आम्ल तयार होते; ते ऑक्साइड आम्लधर्मी असते. उदा. फॉस्फरस पेंटॉक्साईड P2O5 हे आम्लधर्मी ऑक्साइड आहे.

रेडॉक्स अभिक्रिया (Redox=Reduction+Oxidation): रासायनिक अभिक्रियेत ऑक्सिडिकरण आणि क्षपण या अभिक्रिया जेंव्हा एकाच वेळी घडून येतात तेंव्हा त्यास रेडॉक्स अभिक्रिया म्हणतात.

BaSO4 (बेरीयम सल्फेट) + 4C (कार्बन) = BaS (बेरीयम सल्फाइड) + 4CO (कार्बन मोनॉक्साईड)

क्षपण=ऑक्सिडिकरण

क्षरण: आर्द्रतेमुळे किंवा आम्लांच्या परिणामामुळे धातूंची सावकाश झीज होण्याच्या क्रियेस क्षरण म्हणतात.

क्षरण रोखण्यासाठी धातूच्या वस्तूस गंजरोधक द्रावण लावणे.

समांग व विषमांग अभिक्रिया | Homogeneous and heterogeneous reactions:

1. समांग अभिक्रिया | Homogeneous Reaction:

H2 (वायु) + Cl2 (वायु) = 2HCl

2. विषमांगी अभिक्रिया Heterogeneous Reaction:

Zn (स्थायू) + H2SO4 (द्रव) = ZnSO4 (द्रव) + H2 (वायू)

रासायनिक अभिक्रियांच्या वेगावर परिणाम करणारे घटक | Factors Affecting Speed of Chemical Reactions:

  1. अभिक्रियाकारकांचे स्वरूप
  2. कणांचा आकार: कणांचा आकार जेवढा लहान तेवढा अभिक्रियेचा वेग जास्त
  3. संहती: वेग α संहती
  4. तापमान: वेग α तापमान
  5. उत्प्रेरक: ज्या पदार्थाच्या केवळ उपस्थितीमुळेच अभिक्रियेच्या वेगात बदल होतो परंतु त्या पदार्थाच्या शेवटी कोणताही रासायनिक बदल होत नाही त्यांना उत्प्रेरक म्हणतात.

उत्प्रेरके | Some Importent Catalyst

  1. प्लॅटिनम भुकटी – सल्फर ट्रायऑक्साइड (SO3) आणि H2SO4 च्या उत्पादनात.
  2. प्लॅटिनमयुक्त जाळी – अमोनियापासून नायट्रिक अॅसिड (HNO3) तयार करताना.
  3. निकेल भुकटी – वनस्पती तेलाचे हयड्रोजनिकरण करताना.
  4. लोह भुकटी – हेबर पद्धतीने अमोनिया वायु (NH3) तयार करण्यासाठी (याच पद्धतीत मॉलिब्डिनियमचा प्रवर्तक म्हणून उपयोग करतात.)
  5. आयोडीन : पिवळ्या फॉस्फरसपासून तांबडा फॉस्फरस तयार करताना आयोडीनचा वापर करतात.

Add a Comment

Your email address will not be published. Required fields are marked *

Chat with us