भारतातील बेरोजगारी | Unemployment in India

1) ग्रामीण बेकारी (Rural Unemployment) : ग्रामीण भागातील बेकारीचे खालील उपप्रकार पडतात.

i) हंगामी बेकारी (Seasonal Unemployment): याला मोसमी बेकारी असेही म्हणतात.

भारतातील शेती ही पावसावर अवलंबून असल्याने शेतकऱ्यांना पावसाळ्यातील चार-पाच महिनेच भरपूर काम असते. उर्वरित काळात हे शेतकरी बेकार राहत असल्याने या बेकारीस हंगामी किंवा मोसमी बेकारी म्हणतात.

ग्रामीण भागातील हंगामी बेकारीचे प्रमाण प्रत्येक खेड्यानुसार व प्रत्येक व्यक्तिगणिक तेथील शेतीचे धरणक्षेत्र, सिंचनाच्या सोयी, पीक पद्धती, उत्पादन तंत्र यांच्या संदर्भानुसार वेगवेगळे असते.

ii) प्रच्छन्न किंवा छुपी बेकारी (Disguised or Hidden Unemployment): यालाच अर्थ बेकारी किंवा आवृत्त बेकारी असेही म्हणतात.

विकसनशील व विकसित देशात छुपी बेकारी ही मूलभूत समस्या आहे.

एखाद्या कामाच्या ठिकाणी जितके श्रमिक आवश्यक आहेत, तेथे आवश्यकतेपेक्षा अधिक श्रमिक काम करत असतील, तर हे अतिरिक्त श्रमिक अर्धबेकार किंवा छुपे बेकार असतात.

येथे अतिरिक्त श्रमिकांची सीमांत उत्पादकता मुळीच नसते किंवा शून्य असते.

उदा. खेड्यातील एका कुटुंबात चार भाऊ आहेत. मात्र त्यांच्याकडील जमीन एका भावाने शेती कारण्याइतकीच असेल व चारही भाऊ या शेतीत काम करत असतील तर चौघांपैकी तिघेजण छुपे किंवा अर्ध-बेकार राहतील.

ii) नियमित किंवा कायम बेकारी (Regular or Permanent Unemployment): एखाद्या खेड्यामध्ये मर्यादित जमीन धारणा क्षेत्रात तुलनेने जास्त लोकसंख्या असेल, तर तेथील बहुतांश मजुरांना काम करण्याची इच्छा असूनसुद्धा वर्षभर काम मिळत नाही. बेकारीच्या या स्थितीस नियमित किंवा कायम बेकारी म्हणतात.

खेड्यातील जास्त लोकसंख्या व त्या तुलनेत मर्यादित जमीन, पडीक व डोंगराळ जमीन, सिंचनाच्या अपुऱ्या सोयी, उत्पादन तंत्रांची उणीव हे घटक नियमित बेकारीस कारणीभूत ठरतात.

2) शहरी किंवा नागरी बेकारी (Urban or Civil Unemployment): शहरी बेकारीचे खालीलप्रमाणे उपप्रकार पडतात.

i) तांत्रिक बेकारी (Technical Unemployment): शहरी भागात उत्पादनाच्या तंत्रात बदल झाल्यामुळे तांत्रिक बेकारी उद्भवते.

कारखान्यांमधून ‘CNC मशीन’ सारख्या यंत्रामुळे पूर्वी आठ-दहा कामगार जे काम करत होते, तेच काम एक व्यक्ती करू शकते. त्यामुळे उर्वरित कामगारांना कामावरून कमी केले जाते.

संगणकीकरणामुळे देखील तांत्रिक बेकरीत झालेली वाढ.

ii) संघर्षात्मक किंवा घर्षणात्मक बेकारी (Struggling or Frictional Unemployment): श्रमाची मागणी व श्रमाचा पुरवठा यांमधील संतुलन बिघडल्याने म्हणजेच आर्थिक संघर्षामुळे संघर्षात्मक वा घर्षणात्मक बेकारी उद्भवते.

आर्थिक मंडी, महागाई वाढ, वीज कपात (लोड शेडींग), कच्या मालाचा तुटवडा, यांत्रिक बिघाड, टाळेबंदी इत्यादी कारणांमुळे काही कामगारांना कामावरून कमी केले जाते. अशा कामगारांना दुसरे काम मिळेपर्यंत परिस्थितीशी संघर्ष करत बेकार राहावे लागते.

श्रमाच्या बाजारपेठेचे योग्य संघटन केल्यास संघर्षात्मक बेकारीचे प्रमाण कमी करता येऊ शकते. मात्र तिचे पूर्णपणे उच्चाटन करता येत नाही.

iii) सुशिक्षित बेकारी (Educated Unemployment): याला ‘पांढरपेशी बेकारी’ असेही म्हणतात.

सुशिक्षित असूनही ज्या व्यक्तींना काम मिळत नाही, अशा बेकारी स्थितीस सुशिक्षित बेकारी म्हणतात.

भारतात रोजगार संधींचा अभाव असल्याने अनेक उच्चशिक्षित व्यक्ती सुशिक्षित बेकार आहेत.

उदा. शाळेतील तुकड्या कमी करण्याच्या शासनाच्या धोरणामुळे D.ed, B.ed केलेले अनेक विद्यार्थी शिक्षकाच्या नोकरीअभावी सुशिक्षित बेकार राहतात.

iii) चक्रीय बेकारी (Cyclic Unemployment): अर्थव्यवस्थेत तेजीच्या अवस्थेनंतर येणाऱ्या मंदीच्या काळात मागणीच्या कमतरतेमुळे निर्माण होणारी बेकारी म्हणजे चक्रीय बेकारी.

प्रत्येक देशात तेजीनंतर मंदी हे व्यापार चक्र सतत चालू असते. मंदीच्या काळात उत्पादन घातल्यामुळे कामगारांवर बेकारीची कुऱ्हाड कोसळते. पुन्हा तेजीचा काळ आल्यानंतर बेकारांना काम मिळते. थोडक्यात, तेजी-मंदीवर आधारित व्यवसाय चक्रामुळे निर्माण होणारी बेकारी म्हणजे चक्रीय बेकारी.

iv) संरचनात्मक बेकारी (Structural Unemployment): देशातील अर्थव्यवस्थेत संरचनात्मक व तंत्रज्ञानात्मक बदल झाल्याने निर्माण होणाऱ्या बेकारीस संरचनात्मक बेकारी म्हणतात.

सध्या स्वतःच्या दुचाकी व चारचाकीतून प्रवास करणाऱ्या व्यक्तींच्या क्षमतेमुळे रिक्षाचालक, टॅक्सिचालक अशा व्यक्तींना संरचनात्मक बेकारीस सामोरे जावे लागते.