भारतातील नृत्य प्रकार । Dance Forms of India
भारतीय राज्यांमध्ये शास्त्रीय आणि लोकनृत्य असे दोन प्रकारचे नृत्य प्रकार पडतात.
भारतातील शास्त्रीय नृत्ये । Classical Dances of India
भारतामध्ये शास्त्रीय नृत्यांचे एकूण 8 प्रकार पडतात.
1) भरतनाट्यम – तामिळनाडू (Bharatnatyam – Tamilnadu)
हा नृत्याचा शास्त्रीय प्रकार आहे जो सुरुवातीला देवाची भक्ती म्हणून प्राचीन मंदिरांमध्ये सादर केला जात असे. हा नृत्य प्रकार इसवी सन पूर्व 1000 काळातील आहे. त्याची मुळे भारताच्या तामिळनाडू राज्यात सापडतात. भारतीय समाजात ही एक परंपरा आहे आणि स्वतःमध्ये लय, नियम आणि शैलीचा संच आहे.
2) कथकली – केरळ (Kathakali – Keral)
कथकली हा केरळ राज्यातील शास्त्रीय नृत्य प्रकार आहे. यामध्ये सामान्यत: महाभारत आणि रामायण (भारतीय इतिहासातील दोन महाकाव्ये) मधील अर्क सादर केला जातो.
3) कथक – उत्तर प्रदेश (Kathak – Uttar Pradesh)
कथ्थक का उत्तर प्रदेश राज्यातील शास्त्रीय नृत्य प्रकार आहे. उत्तर भारतात उगम पावलेल्या या शास्त्रीय प्रकारात दोन प्रकारच्या घराण्यांचा समावेश होतो – जयपूर घराणे आणि लखनौ घराणे. लखनौ घराणे गणिकेच्या नृत्य प्रकाराची प्रामाणिकता प्रदर्शित करते. हे नृत्य प्रामुख्याने लखनौमधील नवाबांसाठी केले जात असे. याला राधा आणि कृष्ण यांच्यातील प्रेम सौजन्याचे नृत्य असे संबोधले जाते.
4) ओडिसी – ओडिसा (Odissi – Odisha)
ओडिसी हा ओडिसा राज्यातील शास्त्रीय नृत्य प्रकार आहे. पूर्व भारतात (ओरिसा) उगम पावलेल्या या नृत्य शास्त्रीय स्वरूपाचे मूळ त्याच्या प्राचीन मंदिरांमध्ये आणि पौराणिक कथांमध्ये आढळते, ज्यात भगवान शिव आणि सूर्य यांचेही चित्रण आहे. हा मुख्यतः महिला-केंद्रित नृत्य प्रकार आहे, पुरुष देखील हे करतात.
5) मणिपुरी – पूर्वोत्तर भारत (Manipuri – North East)
मणिपुरी हा पूर्वोत्तर भारतातील शास्त्रीय नृत्याचा प्रकार आहे. हा शास्त्रीय प्रकार कृष्ण आणि राधा यांच्या रोमँटिक भेटी दर्शविणाऱ्या “रासलीला” मध्ये खास आहे. मणिपुरीची मुळे भारतातील मणिपूर (उत्तर-पूर्व) राज्यामध्ये आढळतात.
6) मोहिनीअट्टम – केरळ (Mohiniattam – Keral)
केरळमधील दुसरा सर्वात लोकप्रिय नृत्य प्रकार, हा शास्त्रीय नृत्य प्रकार मोहिनी – भगवान कृष्णाच्या स्त्री अवताराची कथा वर्णन करतो; हे भगवान शिवाचे तांडव देखील प्रदर्शित करते.
7) कुचिपुडी – आंध्रप्रदेश (Kuchipudi – Andhrapradesh)
नृत्याचा एक कठीण प्रकार म्हणून अनुमानित, हा एक प्राचीन शास्त्रीय नृत्य प्रकार होता जो पूर्वी उच्च वर्गीय ब्राह्मण पुरुष नर्तकांनी सादर केला जात होता. कुचीपुडी नृत्य देवाच्या पूजेला समर्पित करण्याची संपूर्ण प्रक्रिया दर्शवते – अगरबत्ती लावणे, पवित्र पाणी शिंपडणे आणि देवाला प्रार्थना करणे.
8) सत्तरीया – आसाम (Sattriya – Assam)
सत्तरीया हा आसाम राज्यातील शास्त्रीय नृत्याचा प्रकार आहे. 15 व्या शतकात वैष्णव संत आणि सुधारक महापुरुष श्रीमंती संकरदेव यांनी सादर केलेला, हा नृत्य प्रकार पूर्वी पुरुष भिक्षूंनी सादर केला जात होता परंतु वर्षानुवर्षे त्याचा विकस झाला आणि आता महिलांद्वारे देखील सादर केला जातो.
भारतातील लोकनृत्य । Folk Dances of India
1) भांगडा – पंजाब (Bhangda – Panjab)
उत्तर-भारतीय पंजाब राज्यात उगम पावलेले हे लोकनृत्य सामान्यतः उत्तर भारतात वैशाखी (कापणी सण) दरम्यान सादर केले जाते. त्याच्या रंगीबेरंगी पोशाखाने आणि नर्तकांच्या मनगटावर बांधलेले ढोल आणि कापड यांच्या जोरात तालबद्ध तालावर सादर केले जाते.
2) रौफ – काश्मीर (Rauf – Kashmir)
जम्मू-काश्मीर राज्यात उगम पावलेले हे लोकनृत्य काश्मिरी संगीतावर महिला नर्तकांकडून सादर केले जाते. चक्री म्हणून ओळखल्या जाणार्‍या फूटवर्कचा वापर करून, दोन ओळींमध्ये एकमेकांना तोंड देऊन वसंत ऋतु साजरा करण्यासाठी हे प्रसंगी केले जाते.
3) बिहू – आसाम (Bihu – Assam)
हा नृत्याचा शास्त्रीय प्रकार नसला तरी हा एक लोक भारतीय नृत्य प्रकार आहे. आसाममध्ये हे नृत्य कापणीच्या वेळी केले जाते. हा नृत्य प्रकार वर्षातून 3 वेळा आयोजित केला जातो.
4) छऊ – ओडिसा (Chau – Odisa)
मयूरभंज, ओरिसा (पूर्व भारत) येथे उदयास आलेला हा नृत्य प्रकार कठोर हालचाली आणि श्वास रोखून धरणाऱ्या पोशाखांद्वारे राक्षसाचा वध दर्शवतो. हे पश्चिम बंगालच्या उत्तरेकडील भागात देखील केले जाते, देवी दुर्गा राक्षसाचा वध करताना, स्त्री-शक्तीचे प्रतीक आहे.
5) गरबा – गुजरात (Garba – Gujrat)
हा नृत्यप्रकार गुजरातमध्ये प्रचलित असून महिलांद्वारे नवरात्रीच्या वेळेस सादर केला जातो.
6) कालबेलिया – राजस्थान (Kalbeliya – Rajasthan)
हा नृत्य प्रकार राजस्थानमधील कालबेलिया या सपेरा जमातींकडून सादर केला जातो. बिन हे या नृत्यातील वाद्य आहे.
7) घूमर – राजस्थान (Ghumar – Rajasthan)
घूमर हे राजस्थानमधील एक नृत्य असून भिल समाजातील स्त्रिया हे नृत्य सादर करतात.
8) पांडवानी – छत्तीसगड (Pandvani – Chattisgadh)
हे छत्तीसगड राज्यामधील एक प्रसिद्ध लोकनृत्य आहे. याचा संबंध मुळतः पांडवांशी आहे.
9) तमाशा – महाराष्ट्र (Tamasha – Maharashtra)
हे महाराष्ट्रातील नृत्य-नाटक आहे.
विविध राज्ये व त्यांचे लोकनृत्य
राज्य | नृत्ये |
तामिळनाडू | भरतनाट्यम (शास्त्रीय नृत्य), कुमी, कोलत्तम, कवडी. |
उत्तर प्रदेश | नौटंकी, कजरी, रासलीला, झोरा, चपली, जैता, झुला, जद्दा, चाचरी. |
उत्तराखंड | गढवाली, कुमायुनी, कजरी, झोरा, रासलीला, चपली. |
गोवा | तरंगमेळ, कोळी, देखणी, फुगडी, शिगमो, घोडे, मोडणी, समयी नृत्य, जागर, रानमाळे, गोंफ, टोन्या मेळ. |
मध्यप्रदेश | जवारा, मटकी, आडा, खडा नाच, फुलपाटी, ग्रिडा नृत्य, सेललार्की, सेलभडोनी, मांच. |
छत्तीसगड | गौर मारिया, पंथी, राऊत नाच, पांडवाणी, वेदमती, कापालिक, भरथरी चरित, चांदैनी, करमा, डागला, पाली, टपाली, नवारानी, दिवारी. |
जम्मू-काश्मीर | रौफ, हिकत, मांडज, कुड, दांडीनाच, दमाली. |
झारखंड | अलकाप, कर्मा मुंडा, अग्नि, झुमर, जननी झुमर, मर्दाना झुमर, पायका, फागुआ, हुंटा नृत्य, मुंडारी नृत्य, सरहुल, बाराव, झटका, डांगा, डोमकच, घोरा नाच. विदेशीया, सोहराई. |
अरुणाचल प्रदेश | बुईया, चलो, वांचो, पासी कोंगकी, पोनुंग, पोपीर, बारदो छम, मुखवटा नृत्य, युद्ध नृत्य. |
मणिपूर | मणिपुरी (शास्त्रीय नृत्य), डोल चोलम, थांग ता, लाय हरओबा, पुंग चोलोम, खंबा थाईबी, नुपा नृत्य, रासलीला, खुबक इशेई, लौ शा, राखाल, नटरास, महारास. |
मेघालय | का शाद सुक मिनसेइम, नोंगक्रेम, लाहो, बांग्ला. |
मिझोरम | छेरव नृत्य, चेराव डान्स, खुअल्लम, चैलम, सावलाकिन, चॉन्ग्लायझॉन, झांगतालम, पर लाम, सरलमकाई/सोलकिया, त्लांगलाम, खानटम, पाखुपीला, चेरोकान. |
नागालँड | रंगमा, बांबू नृत्य, झेलियांग, न्सुइरोलियन्स, गेथिंग्लिम, टेमांगनेटीन, हेतालेउली, चोंग, खैवा, लीम, नूरालीम. |
त्रिपुरा | होजागिरी |
सिक्कीम | चू फाट डान्स, सिकमारी, सिंघी चाम किंवा स्नो लायन डान्स, याक चाम, डेन्झोंग गनेन्हा, ताशी यांगकू डान्स, खुकुरी नाच, चुटकी नाच, मारुनी डान्स. |
लक्षद्वीप | लावा, कोलकळी, परिचाकळी. |
आंध्रप्रदेश | कुचीपुडी (शास्त्रीय नृत्य), विलासिनी नाट्यम, आंध्र नाट्यम, भामकल्पम, वीरनाट्यम, डप्पू, टप्पेटा गुल्लू, लंबाडी, धिमसा, कोलत्तम, बट्टा बोम्मालू, घंटामर्दाला, कुम्मी, सिद्धी, मधुरी, छडी. |
आसाम | बिहू, बिछुआ, नटपूजा, महार, कालीगोपाल, बगुरुंबा, नागा नृत्य, खेल गोपाळ, तबल चोंगली, डोंगी, झुमुरा होबजनाई, अंकियानाट. |
बिहार | जटा-जतीन, बखो-बखाईन, पानवारिया, सम चकवा, बिदेसिया. |
गुजरात | गरबा, दांडिया रास, टिपणी जुरीं, भवाई. |
हरियाणा | झुमर, फाग, डफ, धमाल, लोर, गुग्गा, खोर, गगोर. |
हिमाचल प्रदेश | झोरा, झाली, छर्‍ही, धामण, छापेली, महासू, नटी, डांगी, चंबा, थाली, झैता, डफ, दांडानाच. |
कर्नाटक | यक्षगण, हुतारी, सुग्गी, कुनिथा, कारगा, लांबी, वीरगास्से. |
केरळ | कथकली (शास्त्रीय), मोहिनीअट्टम |
महाराष्ट्र | लावणी, नाकता, कोळी, लेझीम, गफा, दहीकाला दशावतार किंवा बोहाडा. |
ओडिशा | ओडिसी (शास्त्रीय), सावरी, घुमारा, पैंका, मुनारी, छाऊ. |
पश्चिम बंगाल | काठी, गंभीर, झाली, जत्रा, बाऊल, मरासिया, महाल, कीर्तन. |
पंजाब | भांगडा, गिधा, डफ, धामण, भांड, नक्‍ल. |
राजस्थान | घुमर, चक्री, गणगोर, झुलन लीला, झुमा, सुइसिनी, घपाळ, कालबेलिया. |
[2022] सुशील चंद्रा देशाचे नवे मुख्य निवडणूक आयुक्त । Current Chief Election Commissioner of India
Comment