महाराष्ट्राचा भूगोल | Maharashtracha Bhugol Notes
महाराष्ट्राची जमीन बेसाल्ट या अग्निजन्य खडकापासून बनलेली आहे. राज्यात कळसूबाई हे सर्वोच्च शिखर (1646 मीटर) सह्याद्री रांगेत आहे. दख्खन पठारावर काळी रेगुर मृदा आढळते. राज्यात सर्वाधिक पाऊस आंबोली जि. सिंधुदुर्ग येथे पडतो. बुलढाणा जिल्ह्यात ‘लोणार’ हे उल्कापातमुळे तयार झालेले खार्‍या पाण्याचे सरोवर आहे. पूर्वेकडील विदर्भाचा भाग साग, बांबू यांच्या वनांसाठी तसेच कोळसा, लोह व मॅंगनीज या खनिजानी समृद्ध आहे. नागपूरची संत्री, जळगावची केळी, नाशिक-सांगलीची द्राक्षे, रत्नागिरीचा हापूस आंबा ही प्रसिद्ध आहेत. नागपूर ही राज्याची उपराजधानी असून डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी बौद्ध धर्माचा स्वीकार येथेच केला. त्याचबरोबर कोयना वीजकेन्द्र, जायकवाडी धरण, तारापूरचे अणूवीजकेंद्र, अरबी समुद्रातील बॉम्बे हाय तेलक्षेत्र, समर्थ रामदासांच्या वास्तव्याने पुनीत झालेला सज्जनगड ही प्रसिद्ध ठिकाणे आहेत.
महाराष्ट्राचे क्षेत्रफळ | Maharashtra Area in sq km
307713 चौ.किमी.
महाराष्ट्राचा अक्षवृत्तीय विस्तार:
150 8’ उत्तर ते 2201’ उत्तर अक्षांश
15035’40’’ ते 2202’13’’ उत्तर अक्षांश
महाराष्ट्राचा रेखावृत्तीय विस्तार:
7206 ते 8009’
72038’45’’ ते 80053’17’’ पूर्व रेखांश
महाराष्ट्राची दक्षिणोत्तर लांबी:
730 किमी
महाराष्ट्राचा पूर्वपश्चिम विस्तार:
860 किमी
महाराष्ट्राच्या शेजारची राज्ये:
- वायव्येस-गुजरात राज्य, दमन, दादरा व नगरहवेली हे केंद्रशासित प्रदेश
- उत्तरेस-मध्यप्रदेश
- पूर्वेस व ईशान्येस-छत्तीसगड
- आग्नेयेस-तेलंगणा
- दक्षिणेस-कर्नाटक, गोवा
- विधानसभा मतदारसंघ: 288
- विधानपरिषद मतदारसंघ: 78
- लोकसभा मतदारसंघ: 48
- राज्यसभा मतदारसंघ: 19
- जिल्हे: 36 (अहमदनगर हा सर्वात मोठा तर मुंबई शहर सर्वात लहान जिल्हा)
- जिल्हा परिषदा: 34 (मुंबई शहर व मुंबई उपनगर या जिल्ह्यांना जिल्हापरिषदा नाहीत)
- तालुके: 358
- ग्रामपंचायती: 28813
- पंचायत समित्या: 351
- महानगरपालिका: 27
- नगरपरिषदा: 226
- नगरपंचायती: 13
- कटक मंडळे: 07
महाराष्ट्रातील प्रशासकीय विभाग: 06
- कोकण: मुंबई शहर, मुंबई उपनगर, रायगड, रत्नागिरी, सिंधुदुर्ग, ठाणे, पालघर (07)
- पुणे: पुणे, सातारा, सांगली, कोल्हापूर, सोलापूर (05)
- नाशिक: नाशिक, अहमदनगर, धुळे, नंदुरबार, जळगाव, (05)
- नागपूर: नागपूर, वर्धा, भंडारा, गोंदिया, गडचिरोली, चंद्रपूर (06)
- अमरावती: अमरावती, बुलढाणा, अकोला, वाशिम, यवतमाळ (05)
- औरंगाबाद: औरंगाबाद, जालना, बीड, उस्मानाबाद, परभणी, लातूर, नांदेड, हिंगोली (08)
13 जून 2014 रोजी पालघर जिल्ह्याची घोषणा.
महाराष्ट्रातील प्रादेशिक विभाग
- पश्चिम महाराष्ट्र- पुणे, सातारा, सांगली, कोल्हापूर, सोलापूर, नाशिक, अहमदनगर
- मराठवाडा- औरंगाबाद विभाग (औरंगाबाद, जालना, बीड, उस्मानाबाद, परभणी, लातूर, नांदेड, हिंगोली)
- विदर्भ: अमरावती विभाग + नागपूर विभाग (अमरावती, बुलढाणा, अकोला, वाशिम, यवतमाळ, नागपूर, वर्धा, भंडारा, गोंदिया, गडचिरोली, चंद्रपूर)
- खानदेश: धुळे, नंदुरबार, जळगाव
- कोकण विभाग: मुंबई शहर, मुंबई उपनगर, रायगड, रत्नागिरी, सिंधुदुर्ग, ठाणे, पालघर
1980 पर्यन्त राज्यात 26 जिल्हे होते. त्यानंतर झालेले जिल्हयांचे विभाजन खालीलप्रमाणे:
| तारीख | जुना जिल्हा | तयार झालेला जिल्हा |
|---|---|---|
| 1 मे 1981 | रत्नागिरी | सिंधुदुर्ग |
| 1 मे 1981 | औरंगाबाद | जालना |
| 16 ऑगस्ट 1982 | उस्मानाबाद | लातूर |
| 26 ऑगस्ट 1982 | चंद्रपूर | गडचिरोली |
| 1990 | बृहन्मुंबई | मुंबई शहर + मुंबई उपनगर |
| 1 जुलै 1998 | अकोला | वाशिम |
| 1 जुलै 1998 | धुळे | नंदुरबार (आदिवासींचा जिल्हा) |
| 1 मे 1999 | परभणी | हिंगोली |
| 1 मे 1999 | भंडारा | गोंदिया |
| 1 ऑगस्ट 2014 | ठाणे | पालघर |
धरणे-जलाशय
- कोयना – शिवाजीसागर
- तोतहाडोह – मेघदूत जलाशय
- पानशेत – तानाजीसागर वरसगाव – वीर बाजी पासलकर
महाराष्ट्राची इतर माहिती
- कोकण विभागातील मुंबई शहर, मुंबई उपनगर, ठाणे, पालघर, रायगड, रत्नागिरी, सिंधुदुर्ग या 7 जिल्ह्यांना मिळून 720 किमी लांबीचा समुद्रकिनारा लाभला आहे. रत्नागिरी-237 किमी, रायगड-122 किमी, सिंधुदुर्ग-120 किमी, ठाणे पालघर-127 किमी
- मुंबई राज्याचे पहिले मुख्यमंत्री – बाळ गंगाधर खेर (1947)
- द्वैभाषिक मुंबई राज्याची स्थापना-1 नोवेंबर 1956
- द्वैभाषिक मुंबई राज्याचे पहिले मुख्यमंत्री- यशवंतराव चव्हाण + स्वतंत्र महाराष्ट्राचे पहिले मुख्यमंत्री
- महाराष्ट्र हे निर्मितीक्रमानुसार देशातील 14 वे राज्य.
- मुंबई प्रांतिक विधानसभेचे पहिले सभापती- गणेश वासुदेव मावळणकर (1937-1946)
- स्वतंत्र महाराष्ट्राच्या विधानसभेचे पहिले सभापती-सयाजी लक्ष्मण सिलम (1 मे 1960 ते 14 मार्च 1962)
- भारतीय लोकसभेचे पहिले सभापती-गणेश वासुदेव मावळणकर (15 मे 1952 ते 27 फेब्रुवारी 1956)
महाराष्ट्रातील नद्या:
A कोकणातील नद्या (पश्चिमवाहिनी नद्या) (अरबी समुद्रात मिळतात)
दमांगंगा, सूर्या, वैतरणा, तानसा, उल्हास, सावित्री, वाशिष्ठी, काळ, कुंडलिका, तेरेखोल, शास्त्री.
B. पठारावरील नद्या
B1. पूर्व वाहिनी नद्या (बंगालच्या उपसागरात मिळतात)
गोदावरी, भीमा, कृष्णा
B2. दक्षिण वाहिनी नद्या (गोदावरीस मिळतात)
वर्धा, वैनगंगा
B3. पश्चिम वाहिनी नद्या (अरबी समुद्रास मिळतात)
नर्मदा, तापी
महाराष्ट्रातील प्रमुख नद्यांची नावे:
1. गोदावरी: 668 Km
डाव्या बाजूकडील उपनद्या: कादवा, शिवना, खाम, दूधना, दक्षिण पूर्णा, प्राणहीता, इंद्रावती.
उजव्या बाजूकडील उपनद्या: दारणा, प्रवरा, मुळा, बोर, सिंदफणा, बिंदुसरा, कुंडलिका, मांजरा, मन्याड
2. भीमा: 451 Km
डाव्या बाजूकडील उपनद्या: वेळ, कुकडी, मीना, घोडं, पुष्पावती, सीना, भोगावती.
उजव्या बाजूकडील उपनद्या: भामा, इंद्रायणी, पवना, मुळा, मुठा, कर्हा, बोर, नीरा, माण.
3. कृष्णा: 282 Km
डाव्या बाजूकडील उपनद्या: येरळा, नंदला, अग्रणी.
उजव्या बाजूकडील उपनद्या: कोयना, वेन्ना, वारणा, पंचगंगा, दूधगंगा, वेदगंगा.
4. वर्धा:
डाव्या बाजूकडील उपनद्या: कार, वेन्ना, जाम, बोर, नंद, इरई, वैनगंगा
उजव्या बाजूकडील उपनद्या: माडू, पैनगंगा, निरगुडा
5. वैनगंगा:
डाव्या बाजूकडील उपनद्या: वाघ, चुलबंद, गाढवी, दीना
उजव्या बाजूकडील उपनद्या: कन्हान, मूल, सुर, बावनकडी, पेंच, नाग.
6. पैनगंगा:
डाव्या बाजूकडील उपनद्या: पुस, अडाण, आरणा, विदर्भा, वाघाडी, खूनी, अरुणावती.
उजव्या बाजूकडील उपनद्या: कयाधू
7. मांजरा:
तेरणा, कारंजा, लेंडी, मन्याड, तावरजा
8. नर्मदा:
देवगंगा, गिरणा, अंजणी, उत्तर पूर्णा, पांझरा, बुराई, अमरावती, नागण, गोमाई, अरुणावती, मोर, गुळी, अनेर, काटेपूर्णा, मोरना, बुरी, वाकी.
- वर्धा व वैनगंगा विदर्भातील प्रमुख दक्षिणवाहिनी नद्या आहेत.
- वर्धा व वैनगंगा यांच्या एकत्रित प्रवाहास ‘प्राणहीता’ असे म्हणतात.
- ओडिसात उगम पावणारी इंद्रावती ही महाराष्ट्र व छत्तीसगड सीमेवरून वाहते.
- तापी ही पश्चिमवाहिनी नदी जळगाव व नंदुरबार जिल्ह्यांमधून वाहते व गुजरातमधील सूरत येथे अरबी समुद्रास मिळते.
- कोयना नदीला महाराष्ट्राची जीवनरेखा म्हणतात.
- पंचगंगा या कोल्हापूर जिल्ह्यात वाहणार्‍या कृष्णेच्या उपनदीस कुंभी, कासारी, तुळशी, भोगावती व सरस्वती या उपनद्या मिळतात.
महाराष्ट्रातील नद्या व त्यांची उगमस्थाने:
- कृष्णा- महाबळेश्वर (सातारा)
- तापी- बैताल (सातपुडा, मध्यप्रदेश)
- पेंच- छिंदवाडा (मध्यप्रदेश)
- नर्मदा- अमरकंटक (मध्यप्रदेश)
- वर्धा- सातपुडा (मध्यप्रदेश)
- वैनगंगा- सिवनी (सातपुडा)
- पैनगंगा- अजिंठा (बुलढाणा)
- उल्हास- खंडाळा (सह्याद्री पर्वत)
महाराष्ट्रातील नद्यांचा संगम व तेथील प्रसिद्ध तीर्थक्षेत्र, पर्यटन स्थळ:
- प्रवरा + मुळा = नेवासे
- गोदावरी + प्राणहिता = सिरोंचा
- तापी + पूर्णा = चांगदेव (जळगाव)
- कृष्णा + वेन्ना = माहुली
- तापी + पांझरा = मुडावद (धुळे)
- कृष्णा + पंचगंगा = नरसोबाची वाडी (नृसिंहवाडी)
- भीमा + मुळा + मुठा = वाळकी (जि. पुणे)
- कृष्णा + कोयना = कराड (प्रीतिसंगम)
- कृष्णा + येरळा = ब्रम्हनाळ (सांगली)
- तापी + गोमाई = प्रकाशे (नंदुरबार)
- गोदावरी + प्रवरा = टोके (अहमदनगर)
- इंद्रावती + पार्लकोटा + पमुलगौतमी = भामरागड (गडचिरोली)
महाराष्ट्रातील नद्या व त्यांच्या काठावरील शहरे:
- पंचगंगा – कोल्हापूर
- कर्हा – जेजूरी
- धाम – पवनार
- पांझरा – धुळे
- वाशिष्ठी – चिपळूण
- सिंधफणा – माजलगाव
- कयाधू – हिंगोली
- सीना – अहमदनगर
- इरई – चंद्रपुर
- तापी – भुसावळ
- नाग – नागपूर
- गोदावरी – नाशिक, पैठण, कोपरगाव, नांदेड, गंगाखेड, पुणतांबा
- कृष्णा – सांगली, मिरज, कराड, वाई, औदुंबर, नरसोबाची वाडी
- कुंडलिक नदी – रोहा
- मीना नदी – नारायणगाव
महाराष्ट्रातील जलविद्युत प्रकल्प:
- कोयना – सातारा (1956 मे.वॅट)
- तिलारी (फोर्बे डॅम) – कोल्हापूर
- वैतरणा – नाशिक
- जायकवाडी – औरंगाबाद
- येलदरी – हिंगोली
- खोपोली – रायगड
- जिगाव – बुलढाणा
- घाटघर – अहमदनगर (250 मे.वॅट)
- पवना – पुणे
- भिवपुरी – रायगड
- पेंच – नागपूर
- भातसा – ठाणे
- गोसीखुर्द – भंडारा
महाराष्ट्रातील प्रमुख नद्या व त्यावरील धरणे:
| धरण | नदी | स्थळ |
|---|---|---|
| भंडारदरा (विल्सन) | प्रवरा | अहमदनगर |
| गंगापूर | गोदावरी | नाशिक |
| जायकवाडी | गोदावरी | औरंगाबाद (102 TMC) |
| दारणा | दारणा | नाशिक |
| सिद्धेश्वर | दक्षिण पूर्णा | हिंगोली |
| पानशेत (तानाजीसागर) | अंबी (मुठा) | पुणे |
| मुळशी | मुठा | पुणे |
| कोयना (हेळवाक) | कोयना | सातारा (105 TMC) |
| तोतलाडोह, कामठीखैरी | पेंच | नागपूर |
| भातसा (शहापूर) | भातसा | ठाणे |
| धामणी | सूर्या | ठाणे |
| घाटघर | प्रवरा | अहमदनगर |
| कान्हेर | वेन्ना | सातारा |
| भुशी, वळवण | इंद्रायणी | लोणावळा (पुणे) |
| भाटघर | वेळवंडी (नीरा) | पुणे |
| माजलगाव | सिंदफणा | बीड |
| मोडकसागर | वैतरणा | ठाणे |
| येलदरी | दक्षिण पूर्णा | हिंगोली |
| खडकवासला | मुठा | पुणे |
| राधानगरी | भोगावती | कोल्हापूर |
| वीर धरण | नीरा | पुणे |
| पुरमेपाडा | बोरी | धुळे |
| उजणी | भीमा | सोलापूर |
| वरसगाव | मोसी | पुणे |
| माणिकडोह | कुकडी | जुन्नर |
| डिंभे | घोडनदी | आंबेगाव, पुणे |
| नीळवंडे (अप्पर प्रवरा) | प्रवरा | अकोले (नगर) |
महाराष्ट्राचे क्षेत्रफळ 307713 चौ.किमी. आहे.
महाराष्ट्राची दक्षिणोत्तर लांबी 730 किमी आहे.
महाराष्ट्राचा पूर्वपश्चिम विस्तार 860 किमी आहे.